Sinds 1913 werden er kerkdiensten gehouden in de Oosterkerk in Aalten. Inwoners zijn er getrouwd en namen er afscheid van dierbaren. Al jaren daalde het aantal mensen dat naar de kerk ging en het aantal leden. De inkomsten daalden, terwijl de kosten gelijk bleven. De Protestantse Gemeente Aalten (PGA) heeft meerdere kerken in het dorp. Ze namen lang de tijd om, met de hele gemeenschap samen, te kijken hoe ze de diensten en activiteiten kunnen aanbieden en tegelijk financieel gezond kunnen blijven. Dat kon alleen door een van de kerken te verkopen. Uiteindelijk besloten ze dat dat de Oosterkerk moest zijn.
Oosterkerk blijft warm thuis
Meer dan een eeuw deelden mensen lief en leed in de Oosterkerk in Aalten. Hoewel er steeds minder mensen kwamen, mocht dit geliefde gebouw met bijzonder gedenkraam niet verdwijnen. Het moest wat blijven betekenen voor het dorp. Nu wonen er ouderen met dementie in het rijksmonument.
Kerk voor de gemeenschap
Annelies Lammers is adviseur en ontwikkelaar van woon- en zorgprojecten. Ze komt uit Aalten en is daar nog geregeld.
In 2019 vertelde mijn vader dat het niet lukte een passende koper voor de Oosterkerk te vinden. Toen ben ik met ze gaan praten.
De Protestantse Gemeente Aalten wilde graag geld voor de kerk. Maar veel belangrijker vonden ze het dat de Oosterkerk iets blijft betekenen voor Aalten en de gemeenschap. En dat het rijksmonument behouden blijft. “Het is een hele mooie kerk, met een oud orgel. Het meest bijzondere is het gedenkraam”, vertelt Annelies. “Het is zo’n 6 meter hoog en verbeeldt het verhaal van de Tweede Wereldoorlog, van de inval door de Duitsers en het bombardement van Rotterdam tot de hongerwinter en bevrijding. Een geschenk van onderduikers uit het westen die in Aalten vooral bij boeren zaten.” Dat raam moest blijven, en het moest mogelijk blijven om de kerk soms te bezoeken. Ook wilde de PGA dat de andere glas-in-loodramen en het orgel bewaard bleven. En omdat het een rijksmonument is, zijn er regels en voorschriften zodat de historische en culturele waarden van het gebouw behouden blijven.
Overtuigd dat het kan
Een kerk behouden en verbouwen is een uitdaging, weet Annelies. Maar voor dit monument zag ze meteen een nieuwe toekomst. “In Aalten is veel vergrijzing. Hoe mooi zou het zijn als hier ouderen met dementie kunnen wonen. Ik rekende en tekende, maakte een quickscan en kwam tot de conclusie dat het zou passen. De locatie is prachtig, met plek voor een tuin en terras. Ik zag al voor me hoe familie die op bezoek kwam, bewoners meenam voor een ommetje door het dorp. Maar nieuwbouw is veel overzichtelijker als het gaat om investeringen, en vraagt minder onderhoud.” Daarom zocht Annelies eerst professionals die met haar een goed plan konden maken. “We keken of het technisch kon, en hoe we voor genoeg daglicht konden zorgen. Kerken zijn binnen vaak best donker. De kerk was van binnen een grote ruimte. Dat verandert als je er woningen maakt. We keken hoe we toch zo veel mogelijk van het monument konden behouden. Een kerk herbestemmen tot zorg is nog niet vaak gedaan in Nederland. Pas toen wij overtuigd waren dat het kon, zochten we een zorgaanbieder en koper. Sommige vonden het spannend; een kerk, hoeveel kost onderhoud dan wel niet? Of ze wilden te veel aan het gebouw veranderen. Uiteindelijk vonden we een partij die enthousiast was. Ze vinden het hun mooiste locatie. En medewerkers zijn dankbaar en trots dat ze er mogen werken.”
Provincie biedt uitkomst
Ook gebrek aan geld maakte het spannend, geeft Annelies aan. “Op een gegeven moment wisten we niet hoe we het monument op een goede manier konden restaureren en er een fijne plek van konden maken voor bewoners. We konden het gewoon niet betalen. Dan moet je zorgen voor extra inkomsten. Maar de toren bleek niet geschikt om te verhuren, extra woningen bijbouwen mocht niet van de gemeente. De appartementen luxer maken, zodat er alleen rijken in konden wonen, wilde ik niet. Het moet toegankelijk zijn voor iedereen, dat past bij een kerk. Toen gaf de wethouder het advies om met de provincie te gaan praten. We kregen subsidie en de provincie dacht met de gemeente mee om het plan te laten slagen. Ook monumentenorganisaties dachten mee, zoals Gelders Genootschap en de Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE). Dat zij openstonden voor een nieuwe bestemming van de kerk was het belangrijkst. Dat is nodig in deze tijd, om kerken te behouden. Ze waren positief kritisch en dwongen ons nog eens na te denken. Kan het nóg beter? Dankzij al die hulp wonen de ouderen er nu. Het is zo mooi geworden, dat mensen zich afvragen wie het zich kan veroorloven hier te wonen. Als ze horen dat dit voor iedereen is, zijn ze heel verrast. Daar word ik blij van. Als je nog maar kort te leven hebt, moet je een fijne plek hebben. Makelaars in kerkenland zien dit als voorbeeld van hoe je een kerk een nieuwe bestemming kunt geven, en in september 2023 wonnen we de Erfgoedprijs in Aalten. De PGA droeg ons voor, omdat we de kerk recht hebben gedaan. Een prachtig compliment.”
Bewoners gaan voor
Dat er nu ouderen wonen, betekent wel dat niet alles kan.
Organisten vinden dit orgel heel mooi en willen het graag blijven bespelen.
"Dit konden we niet garanderen, omdat de verbouwing ook iets doet met de akoestiek. Daarnaast is het een woonzorggebouw. Het is aan de zorgpartij, en niet alle bewoners zitten te wachten op orgelmuziek in hun kamer. Wel hebben we voorgesteld om bijvoorbeeld met Kerst en Pasen te kijken wat kan. Maar de bewoners gaan voor. Het orgel is wel goed zichtbaar. In het midden van de kerk is een open ruimte, en door de spanten en passende kleuren kijk je heel mooi naar boven.”
Appartementen zijn zeer gewild
Nu zitten er in de kerk 21 zorgappartementen. Aan beide kanten van de ingang is een huiskamer met terras eraan en veel daglicht. “Bewoners kunnen dus kiezen of ze wel of geen zon willen. Omdat we rekening moesten houden met wat kan in dit monument, zijn er meer gemeenschappelijke ruimten dan in andere kleinschalige zorginstellingen.”
11 augustus 2023 was de opening. “De zorginstelling dacht dat ze voor oud en nieuw vol zouden zitten. Al na 2 maanden waren alle appartementen bewoond. Sommige dorpsbewoners vonden het heel moeilijk om te komen kijken. Ontroerd kwamen ze weer naar buiten, omdat het zo’n mooie bestemming is. Er wonen mensen die er vroeger naar de kerk gingen en ook mensen die bijvoorbeeld katholiek of joods zijn."
Ik ben blij dat de kerk echt voor de mensen blijft, en dat we het met respect konden doen voor iedereen die er lief en leed heeft gedeeld.
Foto's
Foto Annelies: Theo Kock
Overige foto's: Edwin Belder
